Biografia

Dzieciństwo

Adam Mickiewicz urodził się we wsi Zaosie w wigilię Bożego Narodzenia 1798 roku. Pochodził ze szlacheckiej rodziny, konserwatywnie zachowującej narodowe tradycje. Ród Mickiewiczów, herbu Poraj z przydomkiem Rymwid, sytuacją ekonomiczną bliski był warstwie chłopskiej. Spośród krewnych wykształceniem i pozycją społeczną wyróżniał się ojciec przyszłego poety, Mikołaj Mickiewicz, pełniący funkcję prawnika w Nowogródku.
To właśnie rodzicom młody Adam Mickiewicz zawdzięczał radosne dzieciństwo, gdy wśród tajemniczych w oczach dziecka lasów rozwijała się jego wrażliwość i wyobraźnia poetycka, a wiejskie obrzędy i pieśni nucone przez chłopów i służących budziły w sercu młodzieńca przywiązanie do ludowych wierzeń i tradycji. O tej dziecięcej arkadii napisze kiedyś poeta:

Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
                         Święty i czysty, jak pierwsze kochanie.
                                                                                 (Pan Tadeusz)

Już w nowogródzkiej szkole zaczął pisać wiersze, podobnie jak jego kolega, Jan Czeczot. Szczęśliwe dziecinne lata zakończyły trzy wydarzenia: pożar w Nowogródku w 1810 r. , śmierć ojca w 1812 i klęska napoleońska, po której młody chłopak zmienił swoje drugie imię i w 1815 r. przybył do Wilna nie jako Adam Bernard, lecz jako Adam Napoleon, by zostać studentem wileńskiego uniwersytetu.

Młodość

Niezamożnemu studentowi naukę umożliwia stypendium, które otrzymał za wysokie wyniki na egzaminie wstępnym. Uczył się przede wszystkim literatury greckiej i rzymskiej wykładanej przez wybitnego, choć niezbyt urodziwego filologa, Ernesta Groddecka, tajniki poezji i retoryki zgłębiał dzięki Leonowi Borowskiemu, a historię poznawał u słynnego Joachima Lelewela. Studia Mickiewicza obejmowały również fizykę, chemię i algebrę.
W 1817 r. powstaje Towarzystwo Filomatów – grupa studentów, pragnących dokształcać się poza wykładami. Przyświecał im cel wywarcia wpływu na młodzież, a potem na całe społeczeństwo. Uczestnicy Towarzystwa pragną stawać się coraz lepszymi pod względem moralnym i kulturowym, a jednocześnie cieszyć się życiem, jak tylko można. „Hej, użyjmy żywota!/ Wszak żyjem tylko raz” – pisał w Pieśni Filaretów młody Mickiewicz.

Pośród wielu wspaniałych indywidualności – poważnego i męskiego Józefa Jeżowskiego, sentymentalnego i trochę zniewieściałego Tomasza Zana, optymisty Jana Czeczota, rubasznego Onufrego Pietraszkiewicza – rozwijała się jakby nieco potajemnie niezwykła i bogata uczuciowość Mickiewicza, wybuchając w 1820 r. Odą do młodości. Utwór ten był czymś zupełnie nowym w polskiej literaturze. Oczytany i wrażliwy członek Towarzystwa, Franciszek Malewski, wołał: „To poezja! (...) Żaden Polak tak nie pisał.” Poeta wyraził w Odzie wielką chęć i nadzieję stworzenia nowego świata przez „rozumnych szałem” młodych ludzi, trafiając, jak zauważył Malewski, „w duch Schillerowski”.

Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga;
Łam, czego rozum nie złamie:
Młodości! orla twych lotów potęga...

Tak rodziła się potężna indywidualność Mickiewicza, wiara w siłę entuzjastycznych uczuć. O ile jednak w Odzie poeta mówi „Razem młodzi przyjaciele”, to później zaczyna dostrzegać swoją odrębność:

Co czuję, inni uczuć chcieliby daremnie!
(Żeglarz)

Jednocześnie Mickiewicz coraz bardziej przeciwstawia się racjonalizmowi i kieruje się ku romantycznym ideałom. W jego utworach powoli pojawiają się fantastyczne postacie z ludowych podań czy zjawy pośmiertnie błądzące po ziemi. Nie zamierza poznawać rzeczywistości w duchu racjonalizmu, który według niego nie jest w stanie wyjaśnić prawdziwych tajemnic świata. Kilka tygodni po napisaniu Ody Mickiewicz przedstawia swoje poglądy w balladzie Romantyczność. Do racjonalnie spoglądającego na świat starca mówi:

Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce;
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!

Siebie określa pamiętnymi słowami:

Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.

A kończy wykrzyknieniem:

Miej serce i patrzaj w serce!

Jednak następne utwory okazały się znacznie bardziej rewolucyjne pod względem literackim. Grażyna wyznacza nowe kierunki w dziedzinie epiki bohaterskiej, a Dziady wypowiadają walkę klasykom i racjonalistom w zakresie dramatu. Uderzał już choćby sam fakt, że z Dziadów ukazują się część druga i czwarta, tak jakby poeta chciał zostawić umyślne luki, a w balladowy sposób ukazać pewne fragmenty, obrazy. W dramacie tym tematem są ludowe obrzędy religijne, na pół chrześcijańskie, a na pół pogańskie, a ogromna siła uczuć Mickiewicza objawia się w nich z największą mocą.
Już niedługo jednak głównym tematem twórczości poety stanie się ojczysty kraj. Car Aleksander I po upadku Napoleona podejmuje działania, mające zniszczyć wszelkie objawy buntu i rewolucyjności. Po wykryciu Towarzystwa Filomatów jego członkowie zostają aresztowani. We wrześniu 1824 r. ogłoszony zostaje nakaz wywiezienia z kraju 20 filomatów, wśród których znalazł się Adam Mickiewicz. 25 października 1824 r. na zawsze opuszcza ukochaną ojczyznę.

Życie na emigracji – Petersburg, Odessa, Moskwa

            W listopadzie 1824 r. wywieziono Mickiewicza do Petersburga. Rząd rosyjski pozostawił mu względną swobodę – do swojego grona przyjęli go członkowie tajnych związków, m.in. Polak Oleszkiewicz, mistrz loży wolnomularskiej, i młodzi Rosjanie, planujący rewolucję w kraju.
           Niedługo potem ministerstwo mianuje Mickiewicza nauczycielem w liceum w Odessie, mieście portowym położonym nad Morzem Czarnym. Poecie powodzi się świetnie – przebywa na arystokratycznych salonach w otoczeniu bogatych i pięknych dam. Podczas wycieczki na Krym poznaje piękno nieznanej mu przyrody. Mimo wszystko nie czuł się zbyt dobrze wśród „dostatków i krasy” w Odessie. Odpowiadając na jego podanie, rząd przeznacza mu stanowisko w Moskwie, gdzie osiadł od grudnia 1825 r. Nie brak mu przyjaciół – pobyt z nim dzielą m.in. Jeżowski, Malewski i Pietraszkiewicz. Poznaje również podobnych mu poglądami „przyjaciół Moskali”, a także wybitnego rosyjskiego poetę – Puszkina, z którym złączy go nić sympatii, mimo odmiennych dróg duchowych.
            W Moskwie w 1826 r. wydany zostaje tomik Sonetów, na który składało się 20 sonetów miłosnych i 18 Sonetów krymskich. Te drugie są świadectwem niezrównanego artyzmu Mickiewicza. W zwartej i kunsztownej formie sonetów objawiają się potężne uczucia poety: zachwyt nad pięknem egzotycznej przyrody...

Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
     Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi;
            Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu.
                                                                                      (Stepy akermańskie)

Ujawnia się moc i swoboda romantycznego ducha...

Wyciągam ręce, padam na piersi okrętu,
   Zdaje się, że pierś moja do pędu go nagli:
                  Lekko mi! rzeźwo! lubo! Wiem, co to być ptakiem.
                                                                                             (Żegluga)

I wreszcie tęsknota za ojczyzną, której nie złagodzą uroki obcych krajów:

                     Litwo! Piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy
   Niż słowiki Bajdaru, Salhiry dziewice;
I weselszy deptałem twoje trzęsawice
Niż rubinowe morwy, złote ananasy.
                                                                             (Pielgrzym)

            Patriotyzm Mickiewicza, ze względu na cenzurę i policyjną kontrolę, musiał nieraz przybierać różne maski, by nie odkryć rzeczywistych zamiarów wieszcza. Z tego podwójnego życia na terenie wroga rodzi się Konrad Wallenrod. Poeta w osobie głównego bohatera poematu wyraża pogląd, że w imię miłości do ojczyzny prawdziwy heroizm wymaga użycia wszelkiego podstępu, jeżeli tylko ten okaże się konieczny. Mickiewicz wie jednak, że jest to straszliwa tragedia bohatera, który niszczy Zakon Krzyżacki i ratuje Litwę, jednak kosztem ogromnych wyrzutów sumienia i utraty rycerskiego honoru.
           Podczas pobytu w Rosji powstaje również poemat Farys, orientalnym klimatem podobny „Sonetom”. Oprócz tego poeta ma także wiele innych pomysłów literackich, ale pozostają one nieukończone lub w ogóle nierozpoczęte.
           Po ukazaniu się Konrada Wallenroda w Petersburgu w 1828 r. i ponownym wydaniu swoich poezji z kilkoma uzupełnieniami, Adam Mickiewicz, zaskarbiwszy sobie przychylność urzędników, zdobył paszport i w maju 1829 r. opuszcza Moskwę, kierując się na Zachód.

Poeta w Niemczech i we Włoszech

            Po rejsie przez Bałtyk Mickiewicz przybywa do Niemiec. W Berlinie spotyka się z filozofią Hegla – uczęszcza nawet na jego wykłady, ale nie robią one na nim większego wrażenia. Dalej zmierza na południe, do Pragi, gdzie zaznajamia się z czeskim pisarzem, Wacławem Hanką. Potem Karlsbad, skąd do Weimaru, rezydencji jednego z największych ówczesnych twórców romantycznych – Goethego, towarzyszyć mu będzie polski poeta, Antoni Odyniec.
           Mickiewicz nie spodziewał się wiele po tej wizycie. Chociaż Goethe wiedział, że odwiedzający go Polak już jest sławny w swoim kraju, że wzbudza podziw na rosyjskich salonach, to jednak nie znał jego dzieł, od których dzieliła go bariera językowa. Po kilku uprzejmych rozmowach Mickiewicz kieruje się przez Alpy do Włoch.
           Pośród ogromu gór i huku alpejskich wodospadów przypomina o sobie pierwsze uczucie z czasów studenckich, którym obdarzył Marylę Wereszczakównę:

Nigdy, więc nigdy z tobą rozstać się nie mogę!
       Morzem płyniesz i lądem idziesz za mną w drogę,
  Na lodowiskach widzę błyszczące twe ślady
I głos twój słyszę w szumie alpejskiej kaskady;
                                                                          (Na Alpach w Splűgen)

W Rzymie Mickiewicz przebywa na salonach rosyjskiej księżnej Zinajdy Wołkońskiej i u polskich arystokratów – Ankwiczów. Bliżej poznaje się z Henriettą Ankwiczówną, która z chęcią towarzyszy mu podczas wycieczek po Wiecznym Mieście. Mimo wszystko dręczy go samotność; z niejasnych myśli i przeczuć wobec własnego kraju powstaje tragiczny w swoim proroctwie wiersz Do Matki Polki o smutnym przeznaczeniu polskich żołnierzy:

Bo on nie pójdzie, jak dawni rycerze,
     Utkwić zwycięski krzyż w Jeruzalemie,
Albo jak świata nowego żołnierze
         Na wolność orać... krwią polewać ziemię.

Wyzwanie przyszle mu szpieg nieznajomy,
Walkę z nim stoczy sąd krzywoprzysiężny(...)

Zwyciężonemu za pomnik grobowy
Zostaną suche drewna szubienicy.

O powstaniu listopadowym Mickiewicz dowiaduje się w Rzymie. Kilka miesięcy później opuszcza Włochy. Błądzi po ziemiach niemieckich lub na terenach zaboru pruskiego i zderza się ze wstrząsającymi relacjami uczestników powstania. Pod wpływem krwawych obrazów klęski powstaje m.in. Reduta Ordona. Poeta przystępuje również do pisania trzeciej części Dziadów. Niedługo potem wraz z innymi uchodźcami wyrusza do Francji.

Lata emigracji w Paryżu i Lozannie

             Gdy Mickiewicz przybywa do Paryża, gotowa jest już trzecia część Dziadów oraz Księgi narodu i pielgrzymstwa, które w mistyczny, biblijny sposób opisują przeszłe i przyszłe dzieje kraju i narodu polskiego. Chociaż treść Ksiąg była dosyć konkretna, to jednak w prawdziwej polityce nie mogła okazać się przydatna. Natomiast zgnębionej, polskiej emigracji niosła jakąś nadzieję – sprawiała, że uchodźcy wierzyli w święty cel ich tułactwa. Poeta publikował również patriotyczne artykuły w „Pielgrzymie Polskim”. Sprzeciwiał się panującemu despotyzmowi; prorokował, że ludy Europy powstaną przeciw władcom i „z wielkiej budowy politycznej europejskiej nie zostanie kamień na kamieniu.”
            W tym czasie przyjaciel Mickiewicza, poeta Stefan Garczyński, po udziale w powstaniu listopadowym choruje na gruźlicę. Mickiewicz, czując się winnym, że sam w narodowej walce nie uczestniczył, wytrwale opiekuje się chorym w Szwajcarii, aż do jego śmierci we wrześniu 1833 r.
            Zmęczony na ciele i duchu poeta wraca do Paryża. Pisze rozpoczętego już Pana Tadeusza. W radosnych wspomnieniach Litwy Mickiewicz znajduje ukojenie wobec smutnych obrazów emigracji. Swoją wielką epopeję kończy w lutym 1834 r. Nigdy wcześniej uczucia wobec rodzinnego kraju nie przybrały takiej siły:

Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie...

Niedługo potem podejmuje nagłą decyzję – postanawia, że ożeni się z poznaną w Rosji córką Marii Szymanowskiej – Celiną, którą widział jako młodą jeszcze dziewczynę. Bez większego namysłu przyjeżdża ona do Paryża i po miesiącu biorą ślub. Małżonkowie żyją dość biednie, ale szczęśliwie; do czasu, aż znowu odzywa się w Mickiewiczu tęsknota za ojczyzną, za nieosiągalnym szczęściem, powiększana jeszcze przez coraz częstsze zgony przyjaciół, m.in. Puszkina w dalekiej Rosji. Po 1838 r., gdy Celina urodziła drugie dziecko, kondycja finansowa w domu coraz bardziej podupada. W latach 1835-1837 poeta napisał Konfederatów barskich i Jakuba Jasińskiego z myślą o wystawieniu ich na francuskiej scenie i podbudowaniu domowego budżetu, jednak nie odegrał tych sztuk żaden teatr paryski. Kiedy zatem dowiaduje się o wolnym stanowisku na wydziale literatury łacińskiej w Lozannie, wyjeżdża bez wahania.
Przyjmują go tam serdecznie i bez zamierzonego konkursu obdarowują tytułem profesorskim. Spokój małego miasta nad brzegami Lemanu sprzyja zmartwionemu poecie. To pod wpływem tutejszego jeziora i miejscowych gór pisał:

Nad wodą wielką i czystą
Stały rzędami opoki...
( Nad wodą wielką i czystą)

W tym czasie rodzinne nieszczęście prowadzi jego samotną żonę do obłędu. Mickiewicz wraca do Paryża; za radą lekarzy Celina przenosi się do „domu zdrowia”. Poeta, dręczony wyrzutami sumienia, otacza żonę troską i opieką. W momencie chwilowej poprawy zdrowia zabiera ją do Lozanny, by kontynuować własną pracę. Smutek jednak nadal go nie opuszcza; spod jego pióra wychodzi kilka zaledwie wierszy, jakże odległych od nastrojów jego dawnej liryki:

Polały się łzy me, czyste, rzęsiste...
(Polały się łzy me...)

            Jednocześnie w Paryżu na Collége de France utworzono katedrę literatur słowiańskich, którą zdecydowano przeznaczyć Mickiewiczowi. Poeta przyjmuje stanowisko i z żalem opuszcza lozańskich przyjaciół.
           W pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia, w trzy dni po objęciu katedry przez Mickiewicza Eustachy Januszkiewicz, przyjaciel poety, wydaje ucztę na jego cześć. Wśród zaproszonych znalazł się również Juliusz Słowacki. Przez zwolenników poezji Mickiewicza nie był on zanadto ceniony. Jego dramaty uważano za niezrozumiałe i „nienarodowe”. Sam twórca Dziadów odnosił się do niego dość obojętnie. Mimo tego obaj wieszcze na tej uczcie wygłosili dwie wielkie improwizacje – Słowacki w swojej wyraził uznanie dla „Pierwszego Litwina”, a ten w zamian za to pochwalił Słowackiego, po czym wzajemnie się uściskali. Jednak zwolennicy Mickiewicza widzieli sprawę inaczej i ogłosili w „Tygodniku Poznańskim”, że ich przywódca duchowy powiedział wręcz Słowackiemu, że „nie jest poetą”. Sam Mickiewicz (trudno powiedzieć, czy z roztargnienia, czy celowo) informacji nie sprostował. Słowacki po tym ciosie zraził się zupełnie – nie tyle do wieszcza, ile do krótkowzrocznych emigrantów.
            Profesor literatury słowiańskiej nadal wykłada na uniwersytecie, wzbudzając coraz większe zainteresowanie, także wśród Francuzów. W tym czasie, w lecie 1841 r. w Paryżu pojawia się tajemniczy przybysz z Litwy, głoszący nową, mistyczną naukę. Dokonując rzekomego „cudu” uzdrowienia chorej żony Mickiewicza, wciąga go do swojej sekty. Tak rozpoczął się tragiczny okres w życiu poety – czas udziału w Kole Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego, który sprowadził na niego przedwczesne osłabienie organizmu i psychiki, wskutek czego pewne cechy osobowości Mickiewicza bezpowrotnie zginą.

Mickiewicz i Towiański

Z Koła Towiańskiego Mickiewicz uwolnił się w 1846 r., ale większą część jego poglądów nadal zachował. Powoli wracają mu siły; wierzy w przyszłą wolność ludów Europy i z niecierpliwością oczekuje rewolucji. W tym czasie przyjeżdża do Francji z zamiarem spotkania się z polskim wieszczem młoda Amerykanka, Margaretta Fuller. Mickiewicz jest zachwycony jej inteligencją i szerokim wykształceniem. Po wyjeździe panny Fuller do Włoch utrzymują ze sobą listowny kontakt.
Mickiewicz zawiązuje własne Koło, odrębne od Towiańskiego. Pragnie, by jego słowa jak najszybciej stały się czynem; uważa, że odrodzenie ludów chrześcijańskich musi rozpocząć się w stolicy apostolskiej. W lutym 1848 r., w początkach Wiosny Ludów, Mickiewicz stanął w Rzymie.

Legion Mickiewicza

Mimo głosów sprzeciwu wśród niektórych z polskiej szlachty, Mickiewiczowi udało się utworzyć własny, 12-osobowy legion; poparło go przede wszystkim środowisko artystów. Celem legionu był zbrojny powrót do ojczyzny i połączenie się z bratnimi oddziałami Słowian; w Składzie zasad Mickiewicz określił dodatkowo podstawy przyszłego ustroju Polski. Po otrzymaniu błogosławieństwa papieża Piusa IX dwunastu legionistów–apostołów wyruszyło na północ.
W Mediolanie z legionem Mickiewicza połączyli się ochotnicy, sprowadzeni przez płk. Kamieńskiego, który jednocześnie przejął dowództwo zamiast Mickiewicza. Wracał on do Francji, by tam organizować kolejnych ochotników do legionu.

Z powrotem we Francji

W 1849 r. redaguje w Paryżu „Trybunę Ludów” – rewolucyjne, socjalistyczne pismo francuskie, w którym wyraża swoje zdecydowane poglądy wobec konserwatywnej arystokracji i popiera wszelkie dążenia ludów Europy do wolności. Publikował w „Trybunie” do października 1849 r., kiedy to policja francuska oświadczyła, że Polacy, którzy nie zaprzestaną redagować pisma, będą musieli opuścić kraj.
            W tym czasie liczna rodzina Mickiewiczów żyje na skraju nędzy. Na domiar złego żona poety, Celina, ponownie ciężko zachorowała. W listopadzie 1852 r. Mickiewicz otrzymał nominację na pracownika Biblioteki Arsenału. Początkowo czuł się dobrze wśród ogromnych półek z książkami, w ciszy i spokoju wielkiego gmachu. Był odwiedzany przez wielu przybyszów z Polski: poetów, literatów, studentów; ci często zapisywali przeprowadzone rozmowy.
            Żona Celina czuła się coraz gorzej. Mickiewicz nie opuszczał jej w ostatnich godzinach. Umarła 5 marca 1855 r. W jednym z listów Mickiewicz pisał: „Można powiedzieć, że w chwilach tych rozłąki połączyliśmy się po raz pierwszy”.
           Nadal jednak żyła w nim nadzieja na wolność ludu, na niepodległość Polski. Zatem gdy książę Adam Czartoryski złożył mu propozycję udziału w wyprawie na Wschód, gdzie rozgorzała wojna pomiędzy Rosją a Turcją, zgodził się natychmiast. Wszystkie notatki, które uznał za bezużyteczne – niedokończone wiersze, zarysy poematów – spalił w domowym kominku. Wyruszył do Stambułu 11 września 1855 r.

Ostatnia wędrówka

            Po przybyciu do Konstyntanopola, wraz z synem księcia Czartoryskiego, Władysławem, Henrykiem Śłużalskim i Żydem Armandem Lévym, zamieszkuje w małej, niewygodnej izdebce. Później przenoszą się do obozu wojskowego pod Burgas; dwa pułki tam stacjonujące składają się w większości z Kozaków. Mickiewiczowi nie podobają się intrygi młodego księcia Czartoryskiego; ich wzajemne stosunki nie układają się dobrze. Po zauważeniu grupy Żydów służących przy Kozakach, Mickiewicz wpada na pomysł stworzenia oddziału złożonego wyłącznie z Izraelitów. Organizowanie legionu sprawiało jednak trudności – obce mocarstwa nie chciały się mieszać do tej sprawy.
           Powoli Mickiewicz czuje się coraz słabszy. Z właściwą sobie zawziętością próbuje przezwyciężać niemoc ciała, ale w końcu choroba przykuwa go do łóżka.
           Wraca do Stambułu. Stara się nie pokazywać swojej słabości, ale ta okazuje się silniejsza. Gdy w ostatnich godzinach życia zapytano go, czy nie chce czegoś przekazać dzieciom, odparł: „Niech się kochają – zawsze”. Umarł w nocy z 26 na 27 listopada 1855 roku.